اگر دراز شد ديلم ميشود، اگر پهن شد بيل

پيرزني پسر جوانش را نزد آهنگري فرستاد، تا آهنگري بياموزد. پسر مدتي پيش آهنگر كاركرد، تا اينكه روزي از دست استاد به تنگ آمد و بعد از كتك كاري نزد مادرش برگشت و گفت:« مادر، من ديگر به آهنگري نميروم.» مادر علت را پرسيد. پسر در جواب گفت:« من حالا ديگر آهنگري بلدم.» مادرش گفت:« خوب، تعريف كن.» پسر گفت:« آهن را در كوره مي گذاريم، تا گداخته شود. آنگاه با يك پتك سنگيني روي آن مي كوبيم. اگه دراز شد منتيله، اگه پهن شد بيله.»

اكبر ندهد، خداي اكبر بدهد

در زمان قديم پادشاهي بود به نام اكبر. اين پادشاه افراد چاپلوس و متملق را هميشه دور خودش جمع مي كرد، تا از او تعريف كنند. در اطراف قصر اكبر شاه هميشه گدايان زيادي به حمدوثناي اكبر شاه مشغول بودند. در ميان اين گداها، دو گداي نابينا به نامهاي قاسم و بشير بودند. بشير به خاطر اينكه چاپلوسي كرده باشد و پادشاه به او چيزي بدهد، مرتب مي گفت:« اكبر بدهد.» اما قاسم مي گفت:« اكبر ندهد، خداي اكبر بدهد.»<br /> چون اكبر شاه افرادي را كه از او تعريف مي كردند و بخشنده مي خواندند، دوست ميداشت، يك روز دستور داد، يك مرغي بريان كنند و مقداري زر سرخ در شكم مرغ بگذارند و با مقداري برنج براي بشير ببرند. بشير كه از همه جا بيخبر بود، طمع بر او غالب شد و آن مرغ و برنج از گلويش پايين نرفت و آن را به دو ريال به قاسم فروخت. قاسم هم مرغ و پلو را براي زن و بچه اش به خانه برد. شب وقتي مشغول خوردن مرغ و پلو شدند، زرهاي سرخ را ديدند و شكر خدا را بجا آوردند.<br /> بدين منوال اكبرشاه چند روز پشت سر هم، مرغي بريان همراه با زر سرخ براي بشير مي فرستاد و بشير هم هر روز آن را به قيمت ناچيزي به قاسم مي فروخت. تااينكه روزي باز گذار اكبرشاه به پشت قصر افتاد و ديد بشير هنوز جملهً معروف را تكرار مي كند و مي گويد:« اكبر بدهد » و قاسم هم مي گويد:« اكبر ندهد، خداي اكبر بدهد.» اكبرشاه تعجب كرد و بشير را به قصر طلبيد و به او گفت:« اي مرد، چند روز است كه من براي تو مرغ بريان كه شكمش پر از زر سرخ بود، فرستادم. آنها را چه كردي؟ تو ديگر محتاج نيستي.» بشير بيچاره كه تازه فهميد، چگونه آنهمه زر سرخ را از دست داده است، آه از نهادش برخاست و گفت:« اي قبلهً عالم، من آن مرغها را نخوردم و به قيمت ارزاني به قاسم فروختم.»<br /> اكبرشاه گفت:« اي احمق، قاسم درست مي گويد. اكبر كيست بدهد؟ خداي اكبر بدهد.» و او را از قصر بيرون كرد.<br />  

اگر دراز شد ديلم ميشود، اگر پهن شد بيل پيرزني پسر جوانش را نزد آهنگري فرستاد، تا آهنگري بياموزد. پسر مدتي پيش آهنگر كاركرد، تا اينكه روزي از دست استاد به تنگ آمد و بعد از كتك كاري نزد مادرش برگشت و گفت:« مادر، من ديگر به آهنگري نميروم.» مادر علت را پرسيد. پسر در جواب گفت:« من حالا ديگر آهنگري بلدم.» مادرش گفت:« خوب، تعريف كن.» پسر گفت:« آهن را در كوره مي گذاريم، تا گداخته شود. آنگاه با يك پتك سنگيني روي آن مي كوبيم. اگه دراز شد منتيله، اگه پهن شد بيله.»

استخوان لاي زخم گذاشتن هر گاه كسي در كاري اشكال تراشي كند و طفره برود، يا عمدأ كار را مشكل كند، مثل فوق در باره اش مصداق پيدا مي كند.روزي قصابي به زمين خورد و پايش شكست و اجباراً پيش شكسته بندي رفت. شكسته بند كه آدم بي انصافي بود، موقع بستن پاي قصاب، خرده استخواني لاي زخم گذاشت و پايش را بست و گفت:« اگر مي خواهي پايت زود خوب شود، بايد هر روز براي مداوا بيايي.» قصاب بيچاره هر روز پيش شكسته بند مي رفت و علاوه بر حق العلاج، روزي يك ران گوسفند هم به خانهً شكسته بند مي فرستاد. بدين منوال مدتي گذشت، اما پاي قصاب خوب نشد كه نشد. از قضاي روزگار، مسافرتي براي شكسته بند پيش آمد و پسرش كه شكسته بندي را پيش او ياد گرفته بود، به جاي پدر نشست. قصاب هم به روال هر روز به خانهً شكسته بند رفت. پسر وقتي زخم را باز كرد، خرده استخواني لاي زخم ديد و بي خبر از حيلهً پدر، خرده استخوان را از لاي زخم برداشت و روي زخم مرهم گذاشت و قصاب را روانه كرد. به اين ترتيب پاي قصاب خوب شد و ديگر به خانه شكسته بند نرفت و گوشت هم نفرستاد. شكسته بند از سفر آمد. سر شام ديد، از گوشتهاي خوبي كه قصاب برايشان مي فرستاد، خبري نيست. علت را از زنش سؤال كرد. زن گفت:« الان چند روز است كه قصاب گوشت نمي فرستد.» شكسته بند از پسرش پرسيد.« اين چند روزي كه من نبودم، فلان قصاب براي معالجه پيش تو نيامد؟» پسر جواب داد.« چرا آمد. من هم زخمش را باز كردم، ديدم خرده استخواني لاي زخم هست. آن را درآوردم و روي زخم مرهم گذاشتم و بستم و ديگر قصاب را نديدم. حتماً پايش خوب شده است.» شكسته بند به شنيدن اين پاسخ بر افروخت و بر سر پسر داد كشيد و گفت:« اي پسر نادان، آن خرده استخوان را من لاي زخم گذاشته بودم، تا از قِبَلش استفاده كنم.»

* لفظي ا ست كه براي خوابانيدن شتر به كار ميرود.

از هر كس كه بخت برگردد، سوار شتر هم كه باشد، سگ... از هر كس كه بخت برگردد، سوار شتر هم كه باشد، سگ او را گاز ميگيرد
اين مثل را در موردي به كار ميبرند كه شخص دست به هر كاري بزند، ناموفق و ناكام مي شود.
مي گويند مردي شترسوار از كنار يك آبادي مي گذشت. سگهاي آبادي به او حمله كردند. مرد به سگها گفت:« چخ » كه از شتر دور شوند. اما شتر به خيالش مرد به او مي گويد:« پخ *» و خوابيد روي زمين. يكي از سگها هم رسيد و پاي سوار را محكم گاز گرفت.
* لفظي ا ست كه براي خوابانيدن شتر به كار ميرود.

زي تير نگه كرد، پر خويش بر او ديد گفتا « زكه ناليم؟ كه از ماست كه بر ماست»

از ماست كه بر ماست - روايت دوم يك درخت جواني رفت پيش يك درخت پيري و پرسيد:« خبر داري كه يك چيزي آمده كه ما را مي برد و از پايمان مي اندازد؟»
درخت پير گفت:«برو ببين از ما هم چيزي همراه او هست؟» وقتي كه درخت جوان رفت و ديد كه دسته ارّه و دسته تيشه از چوب است، برگشت و گفت:« دسته ارّه و دسته تيشه از چوب است!» درخت پير آهي كشيد و گفت:« از ماست كه بر ماست.»
يادداشت: ناصر خسرو علوي دراين باره قطعه اي دارد
گويند عقابي به در شهري برخاست            وز بهر طمع پر به پرواز بياراست
ناگه زيكي گوشه ازين سخت كماني            تيري زقضاي بد بگشاد برو راست
در بال عقاب آمده آن تير جگر دوز            وزابر مرورا به سوي خاك فروخواست
زي تير نگه كرد، پر خويش بر او ديد         گفتا « زكه ناليم؟ كه از ماست كه بر ماست»

مرد در جواب گفت:« نه از طرف خدا و نه از طرف بنده خدا. هر چه بر سر ما آيد، از دست خودمان است.» شاه به اين جواب قانع شد و دست از سر مردم برداشت و نام آن شهر از آن به بعد شد « همدان »، يعني « همه دانا »

از ماست كه بر ماست - روايت اول سلطاني بود كه در بي رحمي شهره آفاق بود. هر روز به ده يا شهري ميرفت و يكي دو نفر از بزرگان و ريش سفيدان آن آبادي را مي خواست و از آنها سؤال مي كرد:« اين بلاها كه به سر شما مي آيد، از جانب خداست يا از جانب بنده خدا؟» هر كس جواب ميداد:« از جانب خداست » يا « از جانب بنده خدا» فوراً پادشاه دستور مي داد، مير غضب سر او را جدا كند. تا اينكه روزي اين پادشاه جبار، گذارش به شهر همدان، كه در ان زمان نام ديگري داشت، افتاد. قبل از اينكه موكب شاه به شهر برسد، مردم گرد هم جمع شدند، تا فكري بكنند كه چه جواب بدهند، تا سلطان دست از سر آنها بردارد. يكي گفت:« من ميروم جواب شاه را مي دهم، ولي بايد يك شتر و يك بز به من بدهيد، تا همراه خود ببرم.» مردم گفتند:« اگر اين كاررا بكني، بدون پرسش سرت را مي برد.» مرد گفت:« من بلدم، چه بگويم.»
بالاخره يك شتر و يك بز برداشت و به پيشواز سلطان به بيرون شهر رفت.
وقتي به نزديك شاه رسيد، پس از سلام و عليك، سلطان رو كرد به آن مرد و پرسيد:« براي چه آمده اي؟» مرد گفت:« چون خبردار شدم كه پادشاه براي پرسش به شهر ما مي آيند، براي جواب گفتن به حضور رسيدم.» شاه گفت:« مگر اين شهر بزرگتر و ريش سفيدي ندارد؟»
مرد گفت:« ما هر چه فكر كرديم، از اين شتر كيا بزرگتر و از اين بز ريش سفيدتر نداشتيم.» شاه كه از جواب آن مرد بسيار نارحت و خشمگين شده بود، فرياد كشيد:« اي مرد خيره سر، بگو بدانم، اين بلاها كه بر سر شما مي آيد، از جانب خداست يا از جانب بنده خدا؟»
مرد در جواب گفت:« نه از طرف خدا و نه از طرف بنده خدا. هر چه بر سر ما آيد، از دست خودمان است.» شاه به اين جواب قانع شد و دست از سر مردم برداشت و نام آن شهر از آن به بعد شد « همدان »، يعني « همه دانا »

از چشمم بدي ديدم، از شما نديدم اين مثل را درباره مردم طمعكار مي گويند.
روزي يك روستايي جل و پلاسش را برداشت و به ده همسايه رفت و مهمان دوستش شد. نه يك روز، نه دو روز، نه سه روز، بلكه چند هفته آنجا ماند. يك روز زن صاحب خانه كه از پذيرايي او خسته شده بود، به شوهرش گفت:« بيا يك فكري كنيم شايد بتوانيم اين مهمان سمج را از اينجا بيرون كنيم.» با همديگر مشورت كردند كه چه رنگي بزنند كه مهمان خودش برود. زن گفت:« امروز كه تو به خانه برگشدي، بنا كن به كتك زدن من و بگو چرا به كارهاي خانه نميرسي و هر چه مي گويم گوش نمي كني. من با گريه زاري ميروم پيش مهمان و ميگويم: شما كه چند هفته است منزل ما هستي و امروز هم ميخواهي بروي، آيا در اين مدت از من بدي ديده اي؟ شايد به اين وسيله خجالت بكشد و برود.» مرد قبول كرد و وقتي كه از سر كار به خانه آمد، بنا كرد با زنش اوقات تلخي كردن و دست كرد به چوب و بنا كرد زن را كتك زدن. زن گفت:« چرا مرا ميزني؟» شوهر گفت:« تو نافرماني مي كني.» زن گريه كنان پناه برد به مهمان و گفت:«اي برادرم، تو كه چند هفته است منزل ما هستي و امروز ديگر مي خواهي بروي، آيا از من بدي ديدي؟» مرد مهمان با خونسردي گفت:« من كه چند هفته اينجا هستم و چند هفته ديگر خواهم ماند، از چشمم بدي ديدم، از شما نديدم.»

* چَپِه يعني مشت

آن يك تار مو غير اين يك چپه است اگر شخصي بخواهد پولي از كسي قرض كند و قول سود كلاني بدهد، اما قصد فريب داشته باشد، مثل فوق را در موردش به كار ميبرند كه قصه آن چنين است:
روزي مردي روستايي ناشناس به دكان يك نفر حاجي ميرود و از او تقاضاي صد تومان پول به عنوان قرض مي كند. حاجي مي گويد:« اي بابا، من كه تو را نميشناسم. چطوري پولم را به تو بدهم؟ آخر يك گروي، يك چيزي بايد بسپاري» روستايي ميگويد:« ريشم را گرو ميگذارم» حاجي قبول ميكند. مرد روستايي اطراف را نگاه كرده، در نهايت ناراحتي در حالي كه رنگ عوض مي كند، با دل گراني دست مي برد و يك تار مو از ريشش را مي كند و به حاجي مي دهد. حاجي هم تار مو را با نهايت احتياط در كاغذي مي پيچد و كاغذ را در پارچهً تميزي مي بندد و در صندوق مي گذارد و دو دستي صد تومان تقديم مرد مي كند.
تصادفأ يك آدم كلاه بردار و حقه باز در آن حوالي بود. همينكه اين معامله را ديد، پيش خود فكر كرد:«عجب معاملهً خوبي است! چه بهتركه من هم فردا صبح پيش حاجي بيايم و با دادن چند تارموي ريشم صد تومان بگيرم»
مردك حقه باز فردا صبح زود با قيافهً حق بجانب در دكان حاجي مي رود و بعد از سلام و احوالپرسي مي گويد:«حاجي آقا، مقداري جنسم در راه است و احتياج به صد تومان پول دارم. اگر لطف بفرماييد، فردا همين وقت ده تومان هم رويش مي گذارم و تقديم مي كنم» حاجي مي گويد.« آخر باباجان، من كه شما را نديده ام و نمي شناسم. آخر يك گروي بايد بسپاري كه من صد تومان پول به تو بدهم» مردك كلاه بردار خنده اي مي كند و مي گويد:« حاجي آقا، ريش، ريشم را امانت مي گذارم و قول مي دهم، فردا صبح پول را بياورم تقديمت كنم» حاجي فكري مي كند و مي گويد:« بسيار خوب، قبول دارم» كه يكمرتبه مردك بي آنكه توجهي به اطراف بكند، دست مي برد و يك چپه مو از ريشش مي كند وبه طرف حاجي دراز مي كند. حاجي مي بيند به اندازهً يك سير مو از ريشش كنده، خوب نگاه مي كند و مي گويد:« بابا جان، آن يك تار مو غيراز اين يك چپه است»
* چَپِه يعني مشت

مرد باغداري رفت از باغ گلابي بچيند. تمام گلابيها را چيد. تنها يكي از گلابيها روي بلندترين شاخهً درخت ماند. هر چه كرد گلابي نيفتاد. وقتي كه از افتادن گلابي نااميد شد، گفت« باشه، آن گلابي احسان پدرم»

آن گلابي را كه دستت نرسيده بچيني،احسان پدرت ميكني؟ اين مثل را وقتي به كار ميبرند كه از كسي طلبي دارند و نتوانند وصول كنند. در اين صورت يا به كس ديگري حواله ميدهند و يا ميگويند: « احسان پدرم»
مرد باغداري رفت از باغ گلابي بچيند. تمام گلابيها را چيد. تنها يكي از گلابيها روي بلندترين شاخهً درخت ماند. هر چه كرد گلابي نيفتاد. وقتي كه از افتادن گلابي نااميد شد، گفت« باشه، آن گلابي احسان پدرم»

آش نخورده، دهان سوخته هر گاه كسي گناهي مرتكب نشده باشد و مردم او را گناهكار بدانند، اين متل را گويد كه مترادف است با « گرگ دهن آلوده، يوسف ندريده» و قصه آن چنين است:
روزي شخصي به خانهً يكي از آشنايانش رفت. صاحب خانه آش داغي براي او آورد. مهمان هنوز دست به سفره نبرده بود، كه دندانش درد گرفت و از شدت درد دست جلو دهانش برد. صاحب خانه به خيال اينكه چون مهمان عجله كرده و مهلت نداده تا آش سرد شود، دهانش سوخته است، به او گفت: « اگر صبر ميكردي، آش سرد مي شد و دهنت نميسوخت» مهمان به شنيدن حرف صاحب خانه، عرق شرم به پيشانيش نشست و در جواب گفت:« بله، آش نخورده، دون سوخته»

.
بعد از چند روز دوباره بهلول به همان مجلس دعوت شد. اين دفعه لباس نو و تازه اي عاريت گرفت و به تن كرد و به مهماني رفت. از همان اول خودش دم در نشست. اما هر كس از در وارد مي شد، نگاهي به او ميكرد و مي گفت: « آقا بهلول، چرا اينجا نشسته اي؟ يك خرده بفرماييد بالاتر». آنقدر « بفرماييد بالا، بفرماييد بالا» تكرار شد، تا موقع شام خوردن بهلول در صدر مجلس قرار گرفت.
وقتي شام آوردند و غذاهاي الوان را چيدند و همه مشغول خوردن شدند، بهلول آستين لباسش را در بشقاب پلو كرد، درحاليكه مرتب ميگفت:«آستين نو، بخور پلو.» حاضرين مجلس تعجب كردند و از او پرسيدند:« اين چه كاري است كه مي كني؟ آخر مگر آستين هم غذا ميخورد؟»
بهلول در جواب گفت:« من همان شخصي هستم كه فلان شب اينجا مهمان بودم و كسي اعتنائي به من نكرد و ناچار دم در غذا خوردم. حالا هم اين تشريفات مال من نيست، بلكه مال لباس من است و جا دارد كه بگويم: آستين نو، بخور پلو.»
عاقلان مجلس از كردهً خود شرمنده شدند و بر شيرينكاري بهلول آفرين گفتند.